Tên tiếng Việt: Bí kỳ nam, Kỳ nam kiến, Củ tự nhiên
Tên khoa học: Hydnophytum formicarum Jack
Họ: Rubiaceae (Cà phê)
Công dụng: Chữa viêm gan, mật, đau bụng, ho, đau nhức gân xương (Thân phù).
Mô tả cây
Có hai loại củ kỳ nam đều được dùng làm thuốc:
- Kỳ nam lá rộng Hydnophytum formicarum Jack, là một cây phụ sinh, sống ở rừng thưa vùng trung du và có củ trơn, màu vỏ xám đen, bổ ra có thịt màu xám vàng với rất nhiều lỗ hang cho kiến ở.
Thân từ 2 đến 4 tròn, nhẵn. Lá hình trái xoan ngược dầy, nhẵn, gân phụ mịn 6-10 đôi, hoa không cuống trắng, ống vành 3mm, tiểu nhụỵ 4. Mùa hoa tháng 7-8. Quả nhân cứng, vị ngọt, cao 5-7mm. Nhân: cao 5mm - Kỳ nam lá hẹp dài Myrmecodia armata DC. (còn có tên Myrmecodia tuberosa Jack) cũng là một cây phụ sinh, nhưng củ có gai do đó có tên kỳ nam gai, màu vỏ xám đen, bổ ra có thịt màu xám vàng; với rất nhiều lỗ cho kiến ở. Thân đơn độc, trơn nhẵn. Lá thon, dầy, hẹp, gân phụ tới 8-10 đôi, bẹ 1cm, tiểu nhụy 4. Quả nhẵn cứng, cao 2,5cm, nhân 4-5 hột, cao 4cm.
Phân bố, thu hái và chế biến
- Cây mọc hoang dại, chủ yếu gặp ở rừng thưa những vùng bình và trung nguyên các tỉnh phía nam. Thu hoạch gần như quanh năm nhưng nhiều nhất vào đầu mùa khô cho có chất lượng tốt hơn. Hoặc để nguyên củ, hoặc dùi mỏng phơi hay sấy khô.
- Nhiều nhất thuộc các tỉnh thuộc tỉnh Đắc Lắc, Gia Lai, Kon Tum, Lâm Đồng. Loại củ tròn nhẵn còn có tên trái bí kỳ nam, hay kỳ nam kiến củ có gai còn mang tên kỳ nam gai, ổ kiến.
Bộ phận sử dụng
Thân phình hình củ
Thành phần hoá học
Sơ bộ thấy nước ép củ kiến kỳ nam có chứa rất nhiều muối vô cơ (có lẽ do kiến tha về), vết ancaloit (Phân viện dược liệu tp. Hồ Chí Minh, 1981).
Công dụng và liều dùng
Theo kinh nghiệm nhân dân kiến kỳ nam dùng chữa các bệnh về gan, thận, ăn uống kém, da vàng xạm, mệt mỏi, uể oải. Ngày dùng 10-16g dưới dạng thuốc sắc. Có người dùng ngâm rượu.
Bài thuốc có Kiến kỳ nam
1 Chữa viêm gan, vàng da:
Kiến kỳ nam(20g), thảo quyết minh(10g) ,Astiso (20g) nhân trần 15g sắc cùng với 500ml nước , cho đến khi còn khoảng 100ml chia ra uống 2 lần trước khi ăn khoảng 1 giờ.
2. Chữa đau bụng đi ngoài
20g Kiến kỳ nam sắc đặc chia làm 2 lần uống cách nhau 1 giờ.
3. Chữa đau nhức gân xương, thấp khớp
Kiến kỳ nam 20g, ngũ gia bì 30g , rễ vú bò, xuyên tiêu mỗi vị 20g sắc nước uống.
